Múa xòe là một sinh hoạt văn hóa đặc sắc, một điệu múa phổ biến trong cộng đồng người Thái Tây Bắc. Múa xòe còn có tên khác là “Xe khăm khen” (múa cầm tay). Múa xòe biểu hiện sự đoàn kết thân thiện gắn bó, có tính tập thể dân chủ cao nên mọi người Thái đều biết múa xòe và yêu thích nghệ thuật xòe của dân tộc mình. Múa xòe là di sản văn hóa quý giá của người Thái có sức sống bền vững trong nhân dân.

Người Thái quan niệm "Không xòe không tốt lúa, không xòe thóc cạn bồ". Múa xòe là biểu tượng tình yêu của dân tộc Thái, từ yêu cuộc sống lao động cần cù đến tình yêu đôi lứa, người Thái thường tổ chức múa xòe trong hội xuân, hội mùa và hội cưới. Cũng theo các chuyên gia, xòe có nhiều loại. Có lẽ sớm nhất là xòe vòng (xóe voóng).

Sau chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954, dưới bàn tay của các biên đạo múa, xòe được chỉnh lý và dần hoàn thiện, nâng lên thành nghệ thuật biểu diễn.

Nếu nói về điệu múa xòe thì từ thời xa xưa người ta đúc kết và cho rằng có 36 động tác xòe. Đến ngày nay, do nhiều yếu tố ngoại lai, được nhiều nhà nghiên cứu và thường hay tổ chức múa xòe nên tùy theo từng vùng miền, thể loại múa xòe đã và đang được các cấp, các ngành hết sức quan tâm, trở thành loại hình múa trong hoạt động cộng đồng rất phổ biến, nhân rộng. Tại tỉnh Điện Biên, qua nghiên cứu và khảo sát, thì loại hình nghệ thuật múa xòe được chọn lọc gồm 6 điệu múa phổ biến gồm: Điệu xòe Khăm khen (nắm tay nhau); Đổn hôn (bước tiến lùi); Phá xí (bước bốn); Nhôm khăn (tung khăn), Khắm khăn mơi lảu (Nâng khăn mời rượu); Ỏm mọm tốp mư (vỗ tay đi vòng tròn).

Điệu xòe Khắm khen (nắm tay nhau)

Người Thái quan niệm rằng múa xòe thì phải vui. Càng đông thì càng vui, càng vui thì cây cối càng đơm hoa kết trái, mùa màng bội thu. Sau những ngày lao động vất vả trên ruộng nương, không khí rộn ràng của múa xòe làm người ta quên đi những mệt nhọc thường ngày. Họ cùng nhau cười vui để bớt sầu lo, để cùng nhau hòa mình trong những điệu xòe hoa.

Điệu xòe Nhôm khăn (tung khăn)

Theo các chuyên gia, bên cạnh những yếu tố khác thì âm nhạc trong múa xòe góp phần làm nên hội xòe và cũng để phân biệt xòe với các hình thức múa dân gian khác. Có thể nói, âm nhạc là phần tất yếu của múa xòe, giúp xòe có những dấu hiệu khác biệt trong sự phong phú của đời sống ca múa Thái. Thông thường, dàn nhạc gồm 1 trống cái, 1 cồng và 1 chiêng. Trong đó, chiếc chiêng đóng vai trò giữ nhịp. Những lúc cao trào, chính các nhạc công cùng nhún nhảy với những động tác tinh nghịch, dí dỏm và tuỳ hứng. Với loại vòng xòe trình diễn, có lúc đang rất sôi động bằng nhịp nhảy chậm dần, chậm dần, rồi một giọng lĩnh xướng cất lên, mọi người đồng thanh ca theo. Trong trường hợp này, múa xòe kết hợp với hát gọi (khắp chiêu) và hát tha (khắp xu). Với những cuộc vui kéo dài và mang đậm yếu tố trữ tình, dàn nhạc xòe thường có sự góp mặt của cây tính tẩu. Với sự đặc sắc, uyển chuyển, sinh động của nghệ thuật xòe Thái, các biên đạo múa, nhạc sĩ chuyên nghiệp đã đưa xòe Thái lên nhiều sân khấu biểu diễn. Các nghiên cứu cũng ghi nhận, sau chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954, dưới bàn tay của các biên đạo múa, xòe được chỉnh lý và dần hoàn thiện, nâng lên thành nghệ thuật biểu diễn. Bên cạnh đó, các nhạc sĩ cũng nhanh chóng vào cuộc, góp phần đưa vòng xòe vượt ra ngoài sân chơi làng bản để đến với nhiều sân khấu hiện đại.

Điệu xòe Phá xí (bước bốn)

Có thể nói, nghệ thuật múa xòe truyền thống dân tộc Thái là kết quả sáng tạo nghệ thuật xuất phát từ lao động của cộng đồng người Thái nhằm đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa trước hết của chính họ. Sau những ngày lao động mệt nhọc, hòa mình với nghệ thuật xòe không chỉ giúp mỗi người tìm lại cảm giác thư thái và hứng khởi mà còn làm cho mối quan hệ làng bản, quan hệ xã hội thêm gắn bó hơn, dễ gần nhau hơn. Từ đó, nghệ thuật xòe trở thành phương tiện giao tiếp, kết nối cộng đồng, trở thành biểu trưng cho tình đoàn kết, sự kết tinh kinh nghiệm sống và lối tư duy sáng tạo trong đời sống sinh hoạt thường ngày của người Thái; là cầu nối giúp chúng ta hiểu hơn về cuộc sống con người Tây Bắc và góp phần làm giàu đẹp cho nghệ thuật múa dân gian Việt Nam. Điệu múa xòe truyền thống dân tộc Thái đã trở thành nét văn hóa đặc trưng, là tài sản chung của nhiều dân tộc sống trên rẻo cao Tây Bắc. Trong những lễ hội, trong ngày vui của bản làng, điệu xòe diễn ra như lời chào, lời mời gọi du khách gần xa. Đó là tiếng lòng của bà con gửi gắm trong điệu múa quyến rũ giữa non ngàn Tây Bắc, tỉnh Điện Biên đã nổi tiếng là xứ sở của những vũ điệu xòe mê hoặc.

Điệu xòe mang tính tập thể, có tính giao lưu cộng đồng cao, nên số người tham gia không hạn chế. Ban đầu có thể vòng xòe chỉ 5 - 6 người, sau đó cứ bổ sung dần, không phân biệt già trẻ, gái trai, người trong làng bản hay người bản khác, thậm chí du khách cũng có thể tham dự vòng xòe. Vì đặc điểm này, múa xòe thường diễn ra ở những nơi rộng rãi, để ai cũng có thể tham gia xòe, càng đông người vòng xòe càng rộng. Tại những chỗ không thể rộng vòng xòe hơn được nữa, người ra thường chủ động tách vòng xòe ra làm 2, 3 vòng tròn đồng tâm. Mỗi vòng xòe thường được xác định “tâm xòe” bởi một hũ rượu cần hoặc một đống lửa, khi ấy, vòng xòe này vận động theo chiều kim đồng hồ, thì vòng xòe kia vận động theo hướng ngược lại.

Đặt chân đến vùng đất Điện Biên lịch sử, du khách không chỉ được ngắm cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp, hùng vĩ, trữ tình của non ngàn Tây Bắc; thăm lại chiến trường xưa để sống lại một thời "hoa lửa" của thế hệ ông cha mà còn được hòa mình trải nghiệm bản sắc văn hóa dân tộc Thái với những món ăn hấp dẫn, những vòng xòe ấm áp, mê hoặc như lời chào, lời mời gọi, níu bước chân du khách gần xa./.